عربها در سفرهای بازرگانی که بشام می‌رفتند خط نبطی را از مردم حوران و خط حیری (کوفی) را ازعراق به حجاز آورده‌ بودند و همانطور که تورات به خط «سطرنجیلی» تحریر می‌یافت، آنها نیز قرآن را با خط کوفی نوشتند. در خط کوفی و خط سطرنجیلی چنین رسم است که اگر الف ممدود در وسط کلمه واقع می‌شد، در کتابت از قلم می‌افتاد. چنانکه در اوایل اسلام، مخصوصاً در تحریر قرآن این قاعده کاملاً مراعات می‌شد و بجای «کِتاب» می‌نوشتند «کِتب»، یا بجای «ظالمین»، «ظلمین» می‌نوشتند.

بموجب آنچه در تاریخ تمدن اسلام جرجی زیدان آمده استخط کوفی در کوفه و حیره از خط سریانی و خط نسخ، در مکه ومدینه از خط نبطی اقتباس شده‌اند. در دوران ظهور اسلام برخی از اعراب حجاز با خط و نوشتن آشنا بودند و بعضی از صحابه مانند علی ابن ابی طالب ، عمر بن خطاب و طلحة بن عبید الله از این جمله بوده اند.

صفحه ای از قرآن بخط کوفی برگرفته از نسخه دانشگاه توبینگن

(ابتدای صفحه : للشیطان ولیاً. قال اراغب انت عن آلهتی ... آیات 25 ببعد سوره مریم)

در زمان خلفا و پس از آن در زمان بنی امیه، قرآن را بخط کوفی می‌نوشتند و مشهورترین قرآن نویس بنی امیه، مردی بود بنام قطبه که بسیار خوش‌خط بود. او خط کوفی را با چهار قلم می‌نگاشت.

خط کوفی تا زمان مأمون ، هفتمین خلیفه عباسی (170-218 ه.ق.) همچنان رایج و به اشکال مختلف تکامل یافته بود. گفته اند در این دوران کار خطاطی اهمیت بسزائی یافته بودبه گونه ای که نویسندگان در نیکو ساختن خط به مسابقه پرداخته بودند و چندین قلم دیگر بنام قلم مرصع،قلم نساخ، قلم رقاع، قلم غبارالحلیه، قلم ریاسیپدید آمده و درنتیجه، خط کوفی به بیست شکل درآمده بود.

خط عربی (نسخ)

اما خط نسخ که از خط نبطی پدید آمده و خط رایج قرآن ها و کتب ادعیه و غیره است توسط ابن مقله ، ابوعلی محمد بن علی بن حسین (حسن) بن عبد الله شیرازی (272-۳۲۸ ه.ق.) خطاط مشهور تکامل یافته است. ویبا نبوغ خود این خط را بصورت نیکویی درآورد و آنرا جزو خطوط رسمی دولتی زمان خود قرار داد. او اقلام ستّه (شش قلم) شامل ثلث، نسخ، محقق، توقیع، رقاع و ریحان را وضع نمود که هر کدام زیبائی خاص خود را دارند.

قبل از پدید آمدن صنعت چاپ، خطاطی یکی از هنرهای پرآوازه و پر طرفدار بود که قرآن و کتاب های مختلف توسط هنرمندان خطاط استنساخ می شد. هم اکنون در کتاب خانه های کشورهای مختلف جهان بخشی ویژه ی نسخه های خطی است که بسیاری از آنها فهرست نویسی شده اند.

برغم اختراع کامپیوتر و ابتکار اشکال مختلف خط ، هنوز خطاطی ارزش خود را داردو دو نوع خط نسخ و نستعلیق اهمیت و رونق خود را حفظ کرده اند. اکنون در ایران و برخی از کشورهای اسلامی برجسته ترین خطاطان معاصر حضور دارند که آثار آنها بسیار چشم نواز است. خوشنویسی با خط نستعلیق بیشتر در دیوان های شعرا مانند حافظ ، سعدی ، فردوسی و امثال اینها و خوشنویسی با خط نسخ در قرآن ، و کتب ادعیه و غیره دیده می شود.

نمونه ای از خط نستعلیق

عثمان طه خطاط کم نظیر عرب

امروزه نسخه های گوناگون قرآن در جهان اسلام به خط عثمان طه است که شهرت جهانی پیدا کرده و سایر خط ها را تحت الشعاع قرار داده است. در اینجا توضیحات کوتاهی در باره او و اثر هنری او خواهیم داشت.

نام او ابو مروان عثمان بن عبده بن حسین بن طه است که به واسطه نگارش مصحف مدینه» شهرت یافته است. عثمان طه در روستای شهر حلب در سوریه به سال ۱۹۳۴میلادی چشم به دنیا گشود. وی متاهل و دارای هفت فرزند است. پدرش، شیخ «عبده حسین طه» امام جماعت، سخنران مسجد و استاد خوشنویسان سوریه است.او از دوران خردسالی بسیاری از متون لغوی، فقهی و عقیدتی را از پدرش فراگرفت، و در رشته شریعت اسلامی در مقطع کارشناسی فارغ التحصیل شد. وی در فراگیری زبان عربی، نقاشی و هنرهای اسلامی تلاش کرد و در نتیجه برای کتابت قران کریم و بهره گرفتن از معانی آیات کریمه آماده شد.

در سال ۱۹۷۳ میلادی از خوشنویس بزرگ جهان اسلام استاد حامد العامدی اجازه خوشنویسیدریافت کرد و در خطاطی از محضر تنی چند از خوشنویسان همچون محمد علی المولوی، ابراهیم الرفاعی در شهر حلب، محمد بدوی الدیرانی در دمشق و هاشم البغدادی بهره برد.

عثمان طه در سال 1370 میلادی برای وزارت اوقاف سوریه، نخستین مصحف را کتابت کرد. و در سال ۱۳۸۸ میلادی به کشور عربستان سعودی رفتو به عنوان خطاط برگزیده مؤسسه چاپ قرآن ملک فهد و کاتب مصحف های مدینة النبی ، قرآنی را نگاشتکه وجه مشخصه اش اتمام آیه در انتهای صفحه بود.

این نسخه بصورت نسخه ای استاندارد بتدریج در کشورهای اسلامی طبع و نشر و شهره آفاق شد.

وی در مصاحبه ای می گوید: هنگام بازگشایی مؤسسه ملک فهد در مدینه منوره، علما درباره نسخه ای از قرآن به رسم الخط عثمانی و به روایت حفص، بحث و گفتگو می کردند که خطش مورد رضایت همگان واقع شود.هنگامی که نسبت به یکی از نسخه های قرآن انتشارات شامیه در دمشق، به خط من، وقوف پیدا کردند از نوع خط و سبک نگارش آن شگفت زده شدند و نسبت به چاپ آن در مؤسسه پس از اعمال اندکی ویرایش، اتفاق نظر پیدا کردند.

او ادامه می دهد: آنگاه قرآن دیگری را به روایت حفص نوشتم به گونه ای که صفحه به آیه ختم شود و تمام تلاش و عصاره مهارتم را روی این کار گذاشتم،تا اینکه نسخه ای در نهایت استحکام و زیبایی و محصولی ویژه از سوی مجمع چاپ قرآن ملک فهد پدید آمد که مقبول و مورد ستایش عام و خاص مسلمانان گردید.

عثمان طه متن قرآن را به خط نسخ و عنوان سوره ها را به خط ثلث نوشته است.

او در ستایش از خط ثلث در مصاحبه مذکور گفته است: دشوارترین خطوط هم خط «ثلث» است که ضرب المثل زیبایی و قدرت و عظمت است و به همین دلیل، آن را «پادشاه خط ها» نامیده اندو هرگاه خط عربی می گویند منظور همین خط ثلث است. خطاطی که آن را بشایستگی نداند خطاط انگاشته نمی شود.

وی در معرفی این خط می گوید: خط «ثلث» از خط «طومار» گرفته شده که در این خط (طومار) پهنای قلم به اندازه ۲۴تار مو از موهای قاطر است، خط «ثلث» از طومار مشتق شده و آن ثلث طومار است، یعنی اندازه پهنای قلم در خط ثلث، یک سوم خط طومار یا 8 تار مو است. بعبارت دیگر خط «ثلث» به پهنای۸ تار مو از موهای قاطر است. به این ترتیب خط «نصف» و «ثلثین» هم بترتیب دارای پهنای 12 و 16 تار مو هستند.

ورود خط عثمان طه به ایران

در سال های نخستین پیروزی انقلاب اسلامی سیل اتهامات وهابیت علیه ایران اسلامی و تشیع براه افتاد. از جمله این اتهامات نسبت تحریف قرآن بود که در سطح وسیعی منتشر کردند. در همان دوران، معاونت بین الملل سازمان تبلیغات اسلامی که اینجانب هم مسئول شورای کتاب آن بودم تصمیم گرفت نسخه ای از قرآن به خط عثمان طه را در کشور سوریه به طبع برساند و تأییدیه دار الافتاء های کشورهای عربی مهم را به آن ضمیمیه کند تا کاربران این نسخه بدانند قرآن شیعه هیچگونه تفاوتی با قرآن متداول در جهان اسلام ندارد.

قرار داد چاپ این نسخه با شرکت طبع و نشر در دمشق بسته و نسخه ای زیبا با خط عثمان طه از طبع خارج گردید. این نسخه بتدریج در ایران و دیگر کشورها انتشار یافت و از آن پس یکی از نسخه های معتبر قرآن در ایران نیز بشمار آمد که ناشران در قطع و رنگ های گوناگون آنرا بچاپ رساندند و امروز متداول ترین قرآن در ایران همین رسم الخط است.

شایان ذکر است که خط عثمان طه توجه خطاطان ایرانی را نیز به خود جلب کرده بگونه ای که برخی از آنان در صدد تمرین و فراگیری آن بر آمده اند.در این میان نام آقای مصطفی اشرفی را باید یاد کرد که قرآن را با همان سبک و سیاق عثمان طه برای مؤسسه باقیات الصالحات نوشته و منتشر کرده است.

شناسائی قدیمی ترین قرآن در کتابخانه دانشگاه بیرمنگام

به موجب گزارش پایگاه خبر رسانی بی بی سی اخیراً قرآنی بسیار قدیمی که کار شناسان حدس می زنند در زمان حیات پیامبر اسلام و یا خلفای راشدین نوشته شده باشد در کتابخانه دانشگاه بیرمنگام شناسائی شده است. متن خبر و تصاویر آن ذیلاً تقدیم می شود:

شناسایی قرآنی که 'قدمت آن به زمان پیغمبر اسلام می‌رسد'

ممکن است قدیمی‌ترین قرآن موجود در دنیا در کتابخانه دانشگاه بیرمنگهام بریتانیا یافت شده باشد.

دانشگاه بیرمنگهام گفته که آزمایش تاریخ‌گذاری رادیوکربن روی اوراق یک قرآن متعلق به کتابخانه این دانشگاه نشان داده است که عمر این قرآن دست کم به ۱۳۷۰ سال می‌رسد و در نتیجه، احتمال دارد قدیمی‌ترین قرآن موجود در جهان باشد.

اوراق این قرآن برای حدود یکصد سال بدون تشخیص قدمت آن در کتابخانه نگهداری می‌‌شد تا اینکه یک دانشجوی دوره دکترا هنگام تحقیق روی این اوراق تصمیم گرفت آنها را برای تعیین قدمت به واحد تاریخ‌گذاری رادیوکربن دانشگاه آکسفورد ارسال کند. نتیجه این آزمایش برای او و کتابخانه دانشگاه غیرمنتظره بوده است.

آزمایش‌های انجام شده دامنه تاریخ‌های محتمل را معین کرد و با احتمال بالای ۹۵ نشان داد که قدمت این قرآن که روی پوست نوشته شده به زمانی بین سال های ۵۶۸ تا ۶۴۵ میلادی می‌رسد. براساس سنت، پیغمبر اسلام حدود سال ۵۷۰ میلادی متولد شد و در سال ۶۳۲ میلادی وفات یافت.

براساس سنت، پیغمبر اسلام از سن ۴۰ سالگی تا هنگام وفات دریافت کننده وحی بود و به این ترتیب، کاتب قرآن هم‌عصر پیغمبر اسلام بوده و حتی ممکن است او را نیز ملاقات کرده و سخنان او را شنیده باشد.

آیاتی که بر پیغمبر اسلام وحی می‌شد توسط کاتبان بر پوست حیوانات، سنگ، برگ خرما و استخوان شانه شتر نوشته می‌شد و این متون سرانجام در حدود سال ۶۵۰ میلادی، به شکل یک کتاب واحد جمع آوری شد.

اوراق موجود در کتابخانه دانشگاه بیرمنگهام به خط حجازی نوشته شده که یکی از شیوه‌های اولیه کتابت به زبان عربی بوده است.

مسئول بخش کتاب‌ها و متون خطی کتابخانه بریتانیا گفته است که قرآن کتابخانه بیرمنگهام حتی اگر هم در حیات پیغمبر کتابت نشده باشد قطعا قدمت آن به عصر سه خلیفه اول می‌رسد. نحوه کتابت این اوراق بسیار خوب است به نحوی که حتی امروز هم می‌توان به سادگی حروف آن را تشخیص داد و متن را قرائت کرد.

این اوراق بخشی از "مجموعه مینگانا" شامل بیش از سه هزار سند و کتاب خطی متعلق به منطقه خاورمیانه است که آلفونسو مینگانا، کشیش کلدانی متولد عراق، در دهه ۱۹۲۰ میلادی گردآوری کرد. هزینه سفر و تحقیقات او را ادوارد کدبوری، از خانواده معروف کدبوری، صاحبان یک شرکت تولید شکلات در بریتانیا تامین کرده بود. متون گردآوری شده سپس به بریتانیا انتقال یافت و سرانجام در اختیار دانشگاه بیرمنگهام قرار گرفت.